12 kwietnia 2020
Fundatorem zamku był Krzysztof Ossoliński, który dorobił się olbrzymiej fortuny dzięki wyłączności na dostawy dla armii polskiej podczas wojny ze Szwedami. Postanowił wznieść, w swoich dobrach sandomierskich godną rezydencję. Miała ona przyćmić wszystkie magnackie posiadłości w kraju. Mówi się nawet, że do czasu wybudowania Wersalu była to największa tego typu budowla Europy.
Nie wiadomo kto zaprojektował zamek - być może autorem planów był sam Ossoliński. Dobrze wykształcony magnat mógł jedynie konsultować swoje pomysły z włoskimi architektami (zwraca uwagę podobieństwo zamku do florenckiego Palazzo Pitti i Ogrodów Boboli). Wiadomo, że nadzór nad pracami pełnił Wawrzyniec Senes, określany czasem jako architekt Krzyżtoporu. Nie ma jednak żadnych dowodów na to, że wykonał on projekt zamku. Całość ukończono w 1644 roku na niecały rok przed śmiercią fundatora. Zamek odziedziczył jego syn Krzysztof Baldwin Ossoliński. Nie cieszył się jednak rezydencją zbyt długo - cztery lata później zginął w bitwie pod Zborowem.
Podczas "potopu" Krzyżtopór ograbili Szwedzi. Według źródeł zatrzymał się tu sam król szwedzki Karol Gustaw. Być może zamek oglądał też historyk i kartograf Erik Dahlberg, który pozostawił po sobie najstarszy znany plan założenia. Jednak błędy w jego rysunku sugerują, że opierał się jedynie na skradzionych z archiwów, starszych planach Krzyżtoporu.
Niestety kolejni właściciele zamku nie byli w stanie przywrócić blasku pięknej idei bajecznie bogatego magnata. Rezydencja niszczała z roku na rok. Próbę odbudowy podjął Michał Jan Pac, ale po klęsce konfederacji barskiej zmuszony został do opuszczenia kraju. Ruina jednak powoli zyskiwała należną sobie sławę. Odwiedzili ją Stanisław August Poniatowski z Adamem Naruszewiczem, a kilkadziesiąt lat później Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Pisarka z właściwą sobie lekkością pióra zanotowała kilka znanych do dziś zamkowych legend.
Potężne mury dawały również schronienie polskim żołnierzom. Działo się tak podczas powstania styczniowego i w czasie okupacji hitlerowskiej. Dzieła zniszczenia dopełniła Armia Czerwona, która ulokowała w Krzyżtoporze swoje magazyny, wysadzając przy okazji część murów. W PRLu kilkakrotnie pojawiały się pomysły związane z odbudową zamku jednak ich koszt znacznie przewyższał ówczesne możliwości finansowe. Dziś zamek jest udostępniony do zwiedzania w formie trwałej ruiny, nie milkną jednak głosy, że rezydencja Ossolińskich powinna zostać odbudowana.
Zbudowany w stylu manierystycznym Krzyżtopór, jest świetnym przykładem tego nurtu łączącego w sobie lekkość renesansu i tajemniczość nadchodzącego baroku. Kilka najważniejszych koncepcji architektonicznych wyszczególnił Tomasz Kuls, autor najpełniejszego jak do tej pory opracowania na temat zamku Krzyżtopór.
Zamek kalendarz - ta interesująca koncepcja według której poszczególne elementy miały odpowiadać jednostkom pomiaru czasu powstała dość późno. Według niej Krzyżtopór miał mieć cztery wieże (jak cztery pory roku), dwanaście dużych sal (miesiące), pięćdziesiąt dwa mniejsze pokoje (tygodnie) i tyle okien ile dni. Fakt, że nie posiadamy dokładnych planów architektonicznych nie pozwala nam na zweryfikowanie tej tezy, jednak inna liczba wież może świadczyć o tym, że nie ma ona wiele wspólnego z rzeczywistością (chociaż jest piękną legendą).
Zamek humanistyczny - budowle renesansowe bardzo często odnoszone były do wizerunku ludzkiego ciała. Człowieka uznawano za istotę idealną – koronę stworzenia. Tak było chociażby w przypadku planu miasta Zamościa. Podobnie rozumiał planowanie twierdzy Francesco di Giorgio Martini.
Zamek astrologiczny - Oparcie planu na pentagramie może sugerować filozoficzno-astrologiczną ideę stojącą za twórcą planu Krzyżtoporu. Dziwaczne nazwy bastionów (np. "Oto dla Ciebie" czy "Szary Mnich") mogą kojarzyć się z zaklęciami lub formułami alchemicznymi. Jeśli by połączyć tę ideę z koncepcją humanistyczną można rozumieć zamek jako rodzaj zaklęcia chroniącego właściciela. Nawet jeśli tak było to czar nie zadziałał - Krzyżtopór nie przyniósł szczęścia swoim właścicielom.
Zamek kabalistyczny - Plan mógł również odnosić się do innej magiczno-filozoficznej idei czyli kabały. Zamek byłby w takim wypadku odwzorowaniem drzewa życia, a jego poszczególne elementy odpowiadałyby sefirom czyli mistycznym częściom emanacji boskiego światła. Krzyżtopór był budowlą typu palazzo in fortezza, to jest rezydencją posiadającej cechy obronne (pięć bastionów i mury obronne). Część mieszkalna posiadała dwa piętra, dziedziniec, sale reprezentacyjne, pokoje mieszkalne i budynki gospodarcze (szczególnie bogate stajnie). Na północy znajdowały się ogrody - najprawdopodobniej takie jak przedstawił je na swym planie Dahlberg (potwierdzają to niedawne wykopaliska archeologiczne). Być może w okolicy ogrodów istniał jakiś większy zbiornik wodny dopełniający całości założenia. Zamek był również podpiwniczony.
Zamek posiada kilka legend o duchach. Najpopularniejsza dotyczy ukrytych w piwnicach skarbów i pilnującego ich tajemniczego strażnika. Według jednej z opowieści ma to być duch Krzysztofa Baldwina Ossolińskiego. Magnat nie pojawia się jednak osobiście. Słychać tylko jego kroki, tętent końskich kopyt, a czasem widać cień husarza na zamkowych murach.
Według zapisanej przez Klementynę Hoffmanową opowieści w zamku miało znajdować się akwarium, które przedzielało dwie duże sale - dla jednej z nich było podłogą, dla drugiej sufitem. Analizując zachowane ruiny Tomasz Kuls doszedł do wniosku, że w tej legendzie może znajdować się ziarno prawdy - położenie Krzyżtoporu umożliwiało stworzenie takiego pomieszczenia w okolicach wieży ośmiobocznej i barbakanu.
Po wejściu na teren ruin turyści mogą poruszać się po wyznaczonych trasach. Umożliwiają one dokładne zapoznanie się z tą fascynującą budowlą. Obejrzymy mury, piwnice, dziedziniec i to co pozostało po salach reprezentacyjnych oraz po pokojach mieszkalnych. Na zwiedzanie powinniśmy przeznaczyć około 1,5 godziny. Do dyspozycji turystów oddano bezpłatny parking. Zabronione jest fotografowanie ze statywem oraz przy użyciu drona
autor Bogdan
